Liturgia okresu adwentu zawiera w sobie dwa wymiary: jest ona czasem wyczekiwania na spotkanie z Jezusem Chrystusem, który przybędzie w chwale przy końcu czasów, a także czasem przygotowania do świętowania Tajemnicy Wcielenia – w uroczystości Bożego Narodzenia. Bezpośrednie przygotowanie do tego Święta rozpoczynamy 17 grudnia, jednakże nasze oczekiwanie na powrót Mesjasza bynajmniej nie kończy się 16 grudnia.
Siedem dni poprzedzających Boże Narodzenie jest szczególnym czasem, w którym Kościół przyzywa Chrystusa. Czyni to słowami starożytnych Wielkich Antyfon.
Od 17 grudnia z antyfonami tymi spotykamy się codziennie w liturgii Eucharystii – słyszymy je w aklamacji poprzedzającej czytanie Ewangelii, oraz w Liturgii Godzin, w nieszporach – towarzyszą śpiewowi Magnificat. Nazywane są one także „O” antyfonami, ponieważ wszystkie zaczynają się taką właśnie łacińską apostrofą podkreślającą natarczywość i tęsknotę ludu Bożego wołającego o Mesjasza; słowami tymi Kościół przyzywa Zbawiciela, pragnąc przyspieszyć moment Jego przyjścia na ziemię. Struktura każdej z antyfon jest trzyczęściowa. Rozpoczyna się od wezwania do Chrystusa nazywanego imionami zaczerpniętymi z mesjańskiej symboliki Starego Testamentu, w dalszej części splatają się motywy staro- i nowotestamentalne, jako że Chrystus jest wypełnieniem obietnic Starego Przymierza. Każda z antyfon zawiera również słowo veni – „przybądź” i krótkie błaganie wyrażające nadzieję zbawienia Kościoła.
Pochodzenie tych śpiewów bywa datowane na V wiek albo na czasy papieża Grzegorza Wielkiego, reformatora śpiewu kościelnego. Wydaje się pewne ich rzymskie pochodzenie. Natomiast uszeregowanie tekstu antyfon przypisuje się Amalariuszowi z Metzu (+ 850). Wielkie Antyfony były kunsztownie wykonywane w języku łacińskim, szczególnie w kościołach katedralnych i klasztorach. Tę tradycję zachowały do dziś niektóre wspólnoty zakonne.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że pierwsze litery łacińskich początków Wielkich Antyfon, czytane od tyłu tworzą dwa łacińskie słowa: Ero cras, co oznacza: „Będę jutro”:
O Sapientia
O Adonai, Deus Israel
O Radix Iesse
O Clavis Davidi
O Oriens
O Rex Israel
O Emmanuel
Oto poszczególne antyfony wraz z ich krótkim omówieniem.
17 grudnia
O Sapiéntia, quæ ex ore Altíssimi prodísti,
attíngens a fine usque ad finem, fórtiter suavitérque dispónens ómnia:
veni ad docéndum nos viam prudéntiæ.
Antyfona do Magnificat:
O Mądrości, która wyszłaś z ust Najwyższego,
Ty obejmujesz wszechświat od końca do końca
i wszystkim rządzisz z mocą i słodyczą,
przyjdź i naucz nas dróg roztropności.
Aklamacja przed Ewangelią:
Mądrości Najwyższego,
która urządzasz wszystko mocno i łagodnie,
przyjdź i naucz nas drogi roztropności.
Święty Paweł w liście do Koryntian (por. 1 Kor 1, 24. 30) Bożą mądrością nazywa Jezusa Chrystusa. Nawiązuje w ten sposób do obrazu uosobionej Mądrości ukazanego w dydaktycznych księgach Starego Testamentu. Powyższa antyfona łączy ze sobą słowa Mądrości mówiącej o sobie: Ja wyszłam z ust Najwyższego(Syr 24, 5), oraz słowa natchnionego autora opisującego ją jaką tą, ktora sięga potężnie od krańca do krańca i włada wszystkim z dobrocią (Mdr 8, 1). W zakończeniu antyfony słyszymy wezwanie Oblubienicy Chrystusowej: „Przyjdź!” – Kościół przyzywa Zbawiciela, wyznając, że jedynie w Nim jest źródło prawdziwej mądrości.
18 grudnia
O Adonái et Dux domus Israel,
qui Móysi in igne flammæ rubi apparuísti, et ei in Sina legem dedísti:
veni ad rediméndum nos in brácchio exténto.
Antyfona do Magnificat:
O Adonai, Wodzu Izraela,
Tyś w krzaku gorejącym objawił się Mojżeszowi
i na Synaju dałeś mu Prawo,
przyjdź nas wyzwolić swym potężnym ramieniem.
Aklamacja przed Ewangelią:
Wodzu domu Izraela,
który na Synaju dałeś Prawo Mojżeszowi,
przyjdź nas odkupić mocą Twojego ramienia.
Antyfona ta nawiązuje do wydarzeń z historii Izraela w szczególny sposób ukazujących opiekę Boga nad swoim ludem. Pan objawia się Mojżeszowi w płonącym krzewie, mówiąc: „Dosyć napatrzyłem się na udrękę ludu mego w Egipcie (…), znam jego uciemiężenie” (Wj 3, 7). Natomiast po wyprowadzeniu ludu z niewoli, daje mu Prawo, czyniąc go w pełni narodem. Także wyciągnięte ramię Pańskie jest symbolem Jego mocy i potęgi zwróconej w obronie ludu, przeciw jego wrogom (Wj 6, 6; Pwt 5, 15; Ba 2, 11; Ez 20, 34).
Adonai zaś to jedno z określeń Boga w Starym Testamencie wyrażające Jego bezwzględną suwerenność. Adonai występuje często z imieniem Jahwe lub je zastępuje (do dnia dzisiejszego Żydzi przez szacunek dla imienia Bożego czytają zamiast JHWH właśnie Adonai). Greckie przekłady Starego Testamentu oddają ten tytuł słowem Kyrios. W Nowym Testamencie Jezus Chrystus nazwany jest Kyriosem. To Jego wzywa Kościół jako swojego Wybawiciela.
19 grudnia
O Radix Iesse, qui stas in signum populórum,
super quem continébunt reges os suum, quem gentes deprecabúntur:
veni ad liberándum nos, iam noli tardáre.
Antyfona do Magnificat:
O Korzeniu Jessego,
który się wznosisz jako znak dla narodów,
przed Tobą zamilkną królowie, a ludy będą się modlić do Ciebie,
przyjdź nas wyzwolić już dłużej nie zwlekaj.
Aklamacja przed Ewangelią:
Korzeniu Jessego,
który stoisz jako sztandar narodów,
przyjdź nas uwolnić, racz dłużej nie zwlekać.
Początek tej antyfony – wezwanie „Korzeniu Jesse” – jest nawiązaniem do proroctwa Izajasza (Iz 11, 1.10), które święty Paweł odnosi do Chrystusa gromadzącego wokół siebie lud spośród pogan (por. Rz 15, 12). W dalszej części słyszymy, że przed Nim „zamilkną królowie” – to nawiązanie do czwartej Pieśni o Słudze Pańskim (por. Iz 52, 15) szczególnie wyraziście opisującej mękę Mesjasza. Kościół niecierpliwie przyzywa Jezusa Chrystusa, potomka Jessego (ojca króla Dawida): „racz dłużej nie zwlekać!”
20 grudnia
O Clavis David, et sceptrum domus Israel;
qui áperis, et nemo claudit; claudis, et nemo áperit:
veni et educ vinctum de domo cárcerís,
sedéntem in ténebris et umbra mortis.
Antyfona do Magnificat:
O Kluczu Dawida i Berło domu Izraela,
Ty który otwierasz a nikt zamknąć nie zdoła,
zamykasz a nikt nie otworzy,
przyjdź i wyprowadź z więzienia człowieka
pogrążonego w cieniu śmierci.
Aklamacja przed Ewangelią:
Kluczu Dawida,
który otwierasz bramy wiecznego królestwa,
przyjdź i wyprowadź z więzienia jeńca siedzącego w ciemnościach.
„Klucz Dawida” to zwrot pochodzący najpierw z Księgi proroka Izajasza (Iz 22, 22); klucz jest symbolem władzy nad tym wszystkim, co znajduje się w „domu Dawidowym” – nad Jerozolimą, a następnie nad całym Izraelem. Do tego fragmentu proroctwa nawiązuje Księga Apokalipsy (3, 7) ukazująca Chrystusa jako tego, który ma „klucz Dawida”, jest Tym, który „otwiera, a nikt nie zamknie, zamyka, a nikt nie otwiera” – ma pełnię władzy w domu Ojca. Kościół wzywa Chrystusa do pogrążonych w „cieniu śmierci” (por. Łk 1, 79), wyznając w Nim jedynego Wybawcę.
21 grudnia
O Oriens, splendor lucis ætérnæ
et sol iustítiæ:
veni, et illúmina sedéntes in ténebris et umbra mortis.
Antyfona do Magnificat:
O Wschodzie,
lasku światłości wieczystej i Słońce sprawiedliwości,
przyjdź i oświeć żyjących w mroku i cieniu śmierci.
Aklamacja przed Ewangelią (nie jest śpiewana w tym samym dniu co antyfona do Magnificat, lecz 24 grudnia):
Wschodzie,
blasku światła wiecznego i słońce sprawiedliwości,
przyjdź i oświeć siedzących w ciemnościach i mroku śmierci.
Napełniony Duchem Świętym Zachariasz dostrzega zbliżającego się Mesjasza – „z wysoka Wschodzące Słońce” (Łk 1, 78); słowami tymi nawiązuje do proroctwa Marachiasza, który dla czczących imię Boga zapowiada wzejście „słońca sprawiedliwości” (Ml 3, 20).
Tą antyfoną Kościół przyzywa Chrystusa, wyznając w Nim Światłość Świata rozpraszającą śmiertelne mroki grzechu (por. Łk 1, 79, J 8, 12).
22 grudnia
O Rex géntium et desiderátus eárum, lapísque anguláris,
qui facis útraque unum:
veni et salva hóminem, quem de limo formásti.
Antyfona do Magnificat:
O Królu oczekiwany przez wszystkie narody,
Kamieniu Węgielny, który łączysz wszystkie ludy w jedno,
przyjdź zbaw człowieka,
któregoś ziemi utworzył.
Aklamacja przed Ewangelią (jest śpiewana nie tylko 22 lecz również 23 grudnia):
Królu narodów,
kamieniu węgielny Kościoła,
przyjdź i zbaw człowieka, którego z mułu utworzyłeś.
W antyfonie tej Kościół wyznaje w Chrystusie Króla całej ziemi (por. Za 14, 9), nazywa Go także kamieniem węgielnym – to nawiązanie najpierw do psalmu 118 (w. 22) a następnie do słów samego Jezusa (Mt 21, 42) i apostołów (Dz 4, 11; 1 P 2, 6-8). Przyzywając swego Króla, Kościół wyznaje, że zbawienia – tak jak i ukształtowania człowieka z prochu (por. Rdz 2, 7) – może dokonać tylko miłosierny Bóg, który ma litość dla swego stworzenia.
23 grudnia
O Emmánuel, rex et légifer noster,
exspectátio géntium et salvátor eárum:
veni ad salvándum nos, Dómine Deus noster.
Antyfona do Magnificat:
O Emmanuelu,
nasz Królu i Prawodawco,
oczekiwany zbawicielu narodów,
przyjdź, aby nas wybawić nasz Panie i Boże.
Aklamacja przed Ewangelią (nie jest śpiewana w tym samym dniu to antyfona do Magnificat, lecz 21 grudnia):
Emmanuelu,
nasz Królu i prawodawco,
przyjdź nas zbawić, nasz Panie i Boże.
Ostatnia z antyfon zaczyna się imieniem Mesjasza zapowiedzianym w proroctwie Izajasza wygłoszonym dla Achaza (por. Iz 7, 14), przypomnianym także przez ewangelistę (Mt 1, 22-23): „Emmanuel – to znaczy: Bóg z nami”. Kościół, przyzywając Chrystusa, wyznaje w Nim zapowiadanego Króla, Prawodawcę i Zbawiciela (por. Iz 33, 22) oraz – za apostołem Tomaszem – Pana i Boga (por. J 20, 28).
Wielkie Antyfony pojawiają się także w nieszpornym hymnie „Boża Mądrości” oraz w tradycyjnej adwentowej pieśni „Mądrości, która z Bożych ust wypływasz”:
Hymn (LG, T. I, s. 282):
Boża Mądrości, co ogarniasz wszystko
I wszystkim rządzisz z mocą i słodyczą;
Ludu Twojego Wodzu i Pasterzu,
Przyjdź do nas, Panie!
Szczepie Jessego, Znaku dla narodów,
Któremu władcy milcząc cześć oddają,
Kluczu Dawida, Berło Izraela,
Przyjdź do nas, Panie!
Wschodzie bez kresu, Blasku nieśmiertelny,
Sprawiedliwości Słońce najjaśniejsze,
Więzi łącząca ziemię i niebiosa,
Przyjdź do nas, Panie!
Królu wszechświata i nasz Prawodawco,
Węgielny Głazie, który spajasz ludzkość,
Zbawco człowieka i Emmanuelu,
Przyjdź do nas, Panie!
Czas już się zbliża, abyś nas odkupił
Przez Twoje życie, śmierć
i zmartwychwstanie;
Tobie i Ojcu z Duchem pocieszenia
Chwała niech będzie. Amen.
Pieśń (tekst wg śpiewnika ks. Jana Siedleckiego):
Mądrości, która z ust Bożych wypływasz,
wszystko urządzasz, zewsząd cel dobywasz.
Przyjdź nas nauczyć drogi roztropności,
Wieczna Mądrości.
O Adonai! Wodzu Izraela,
coś go wybawił z rąk nieprzyjaciela.
Przybądź upadłym pod ciężkim brzemieniem,
z silnym ramieniem!
Korzeniu Jesse! Tyś chorągwią ludów,
zamilkną króle na widok Twych cudów.
Przybądź i pośpiesz, użal się złej doli,
wybaw z niewoli!
Kluczu Dawidów! Izraela Boże,
co Ty otworzysz nikt zamknąć nie może!
Przybądź, a wywiedź mocą Twej prawicy,
więźniów z ciemnicy!
O Wschodzie ranny! Światło wiekuiste,
sprawiedliwości słońce promieniste.
Przybądź i oświeć w ciemnościach siedzące,
nędznych tysiące!
Królu narodów! Tyś ich upragnieniem,
Tyś jest węgielnym jedności kamieniem.
Przybądź, niech człowiek przez Ciebie stworzony,
będzie zbawiony!
Emmanuelu! Królu, Prawodawco,
Oczekiwanie narodów i Zbawco.
Przybądź i nasze wysłuchaj wołanie,
Boże, nasz Panie!
Wszystkie wspólnoty oazowe pragniemy zachęcić nie tylko do zgłębiania biblijnej treści Wielkich Antyfon i przybliżania jej wspólnotom parafialnym, ale także do wykonywania ich w sposób uroczysty (także po łacinie) zarówno podczas liturgii Eucharystii jak i w nieszporach.
Anna Maria Nowak
